«اين ذوق­ زده شدن و در شگفت شدن را نمي پسندم. اين لحن شاد و از سر خوشبيني را نمي­پسندم. حق ورود به ورزشگاه را چه کسی به ما اعطا کرده؟ احمدی­نژاد؟! دوستان، رئیس جمهور در مقابل حرکات میلیونی ما کم آورده؟ ما دولت را تحت فشار قرار داده بودیم؟ فشارهای جهانی احمدی­نژاد و دولتش را به این سمت سوق داده که برای زنان در ورزشگاه جایی در نظر بگیرند؟ یا جامعه می­­رود به سمت حقوق مدنی و این هم بخشی از آن است؟ حق تمکین و قانون ارث و دیه هم که ok است، ها؟! ما داریم برنده می­شویم؟ این چیزی است که ما می­خواهیم؟ این است نهایت آرزوی ما؟ دیروز و پریروز نبود که میدان ولیعصر را قرق کرده بودند در ادامه طرح حجاب؟ چرا؟ این ذوق­زدگی چرا؟ چه آسان دلمان بدست می­آید رفقا، چه آسان نرم می­شویم. سکوهای ورزشگاه آزادی با شعارهای مدام توپ تانک فشفشه، فلان فلان فلان، در انتظارمان است. این است آن لحظه موعود و دلپسند!! دلگیرم، به این سرخوشی کودکانه معترضم، دلگیرم.»

(برگرفته از لولیان)

بی این که بخواهم تلاش­های گذشته و حال را زیر سوال ببرم، برای من هم جای سوال دارد که، اگر این گشایش با فشار فمینیست­های اصلاح­طلب صورت گرفته، چرا این ثمرات این زحمات در دوران خاتمی به بار ننشست؟

1. برخلاف بارهای گذشته، این بار واکنش­های جذابی دیدم و می­بینم. از میان دوستانی که در متن اخیرم به آن­ها اشاره داشتم، «زن­نوشت»، «روزمره»، «اگنس»، و «راز» کتبن واکنش نشان داده­اند، و «لولیان» هم شفاهن نظر داد (یک واکنش جالب هم از سوی دوستانی بود که با یک محکوم­سازی مضاعف فرمودند «پیام تو هم که مبتذل شدی! چرا مبتذل­جات این­ها را جدی گرفته­ای؟!» – من که چیزی از این استدلال نفهمیدم، الا این که مطمئن­تر شدم هیچ­کس به­قدر زن­ها از پس زن­ها بر نمی­آید، یا به عبارت بهتر هیچ­کس به­قدر زن­ها از زن­ها – ببخشید – بیزار نیست!).
2. مجموع واکنش­ها مرا به این نتیجه می­رساند که ارزش دارد این بحث را ادامه دهیم. به سهم خود، و با توجه به واکنش­های نام­برده، گمان می­کنم مباحث متعددی را باید جداگانه بپردازم: از نوشته­ی «زن­نوشت» در یافتم که باید بحث خود درباره­ی حوزه­ی خصوصی و حوزه­ی عمومی را مشروح­تر مطرح کنم؛ از نوشته­های «روزمره» و «اگنس» چنین بر می­آید که هنوز فتوای این­جانب در خصوص کراهت انگلیسی­نویسی مشروعیت ندارد و باید مستندات محکم­تری ارائه کنم؛ از نوشته­های «زن­نوشت» و «اگنس» این را می­فهمم که باید برداشت خودم از افق انتظار را بیش­تر باز کنم؛ نوشته­ی «پویان» هم دعوت به دوئلی در یک بالماسکه است که حتمن از آن استقبال خواهم کرد!
3. کارم سنگین شده. با این حال، شتابی برای بستن بحث ندارم. به­مرور و با حوصله خواهم نوشت. از کار شاق افزودن لینک­ها به «متن متناوب» شانه خالی کرده­ام، در عوض واکنش­ها را، تا آن­جا که دیده­ام، در بخش «خواندنی­ها» لینک داده­ام، و قول شرف می­دهم که در خاتمه­ی این همسخنی همه را یک­جا جمع کنم.
4. پاسخ­های داده­شده پارادوکس­های تازه­یی را پیش کشیده که من هم درگیر آن­ها شده­ام. از دوستان ارزنده، «زن­نوشت»، «روزمره»، «اگنس»، و «راز»، و همچنین از «لولیان» نازنین، ممنون ام.
5. برای این که بحث­­ها صرفن حالت نظری به خود نگیرد: ایراد موردی مرا پرستو با یک اصلاح ساختاری، خیلی ساده می­تواند برطرف کند: دل­نوشته­های­اش را که، خودش هم هوشمندانه بخش نظرخواهی­ آن­ها را می­­بندد، در یک ستون مجزا و احتمالن بدون پینگ کردن، درج کند؛ ایضن «اگنس» (خود من هم این ایراد را در کارم دیده بودم، انتقاد هم شنیده بودم، و با پیشنهاد و یاری برخی دوستانی که در همان نوشته نام­شان آمده این اصلاح را انجام داده­ام. از خودم می­پرسم: بد بود؟).
6. به نظر می­رسد این­جا در باب «ابتذال» گنگ و سرسری حرف زده­ام. سال گذشته در «اخلاق اصالت» این مفهوم را از دید خودم دقیق­تر کاویده­ام. بخشی از حرف­هایی را که حتمن در آینده به آن­ها بر خواهم گشت، پیشاپیش در آن­جا گفته­ام.

7. چنان­چه فتوائیه و خاتونیه («فارسی برای تمام ایرانیان») را نخوانده­اید در بایگانی همین بخش موجود می­باشد.

نمی­دانم چرا، اما به­طرز نگران­کننده­یی نگران نیستم.

همین که آشنایی در روزهای آغاز سال و در پنجاه و پنج سالگی تک­وتنها در خانه­اش در شهرستانی در گذشته باشد و تازه بعد دو هفته از مرگ­ا­ش باخبر شوی به­قدر کفایت تاثرانگیز هست، چه رسد به این که آن آشنا مترجمی باشد که اتفاقن چند باری هم او را دیده­ای و بنا به مناسبات حرفه­یی همکاری غیرمستقیمی هم بین­تان بوده. شیوا رویگریان مترجم کم­آوازه­یی بود که با این حال کارنامه­یی درخور اعتنا داشت – از ارزنده­ترین کارهای­اش ترجمه­ی تازه­یی­ از «تفسیر خواب» فروید بود، کاری بسیار سنگین که انصافن هم حاصل قابل­قبولی داشت. امروز خبر درگذشت­اش را دادند. واقعن دل­ام گرفت. من آقای رویگریان را از نزدیک نمی­شناختم (از دوستان دوستان­ام بود)، اما به­عنوان یک همکار به سهم خودم برای­اش احترام قائل بودم و کارش را هم جدی می­گرفتم. آخرین بار دو سه ماه پیش دیدم­اش: غیرمستقیم خواسته بود اسباب همکاری تازه­یی را برای­اش مهیا کنم، که کردم. آمد و پیشنهاد تازه­یی هم برای ترجمه داشت. رفت که کارش را بکند. و دیگر نیامد: آن وقت هم فقط دورادور دیدم­اش، و باز هم به­نظرم درهم­شکسته و درخودفرورفته ­آمد. نمی­خواهم در احساس­ام اغراق کنم. می­دانم که آدم تلخی بود و شنیده­ام که اخلاق تندی هم داشت، کارش هم مثل هر مترجم دیگری بی عیب­ونقص نبود (خود من ترجمه­اش از کتاب «ناخودآگاه» را جسارتن ویراستم و در کارش کاستی هم کم ندیدم)، اما این را هم می­دانم که آدم باحوصله و باهوشی بود و همیشه هم سرش گرم مطالعه بود. به هر حال، افسوس خوردم، شاید بیش­تر برای خودم: یکی دیگر هم کم شد، یکی دیگر از آن آدم­هایی که امثال من از آثارشان بهره­های بسیار برده­اند – آن­ها که با چنان انگیزه و اشتیاقی کار می­کردند: ترجمه نمی­کردند، عمرشان را ایثار می­کردند.